MUHAMMED İKBAL’DE FERT-CEMAAT İLİŞKİSİ / SELAHADDİN EYYUBİ MEDET

Bir söz, beyitten dışarı çıkarsa
Mana incisi parçalanır, yok olur
Bir yaprak dalından kopup düşerse
Onun bahardan umudu kesilir
| Muhammed İkbal

Muhammed İkbal 1877 yılında bugünkü Pakistan topraklarında dünyaya gelmiştir. Yaşadığı dönem ve yer itibariyle bugünün dünyasına şekil veren dünya savaşının, Müslümanlarda oluşturduğu fiziki ve düşünsel tahribatı yakından izleme imkanı bulmuştur. Hayatını yazı, şiir ve konuşmalarıyla Müslümanların üzerindeki bu ölü toprağını kaldırmaya adamıştır.

İkbal, Müslümanların bu çöküş eğrisini yükseltmelerindeki en önemli adımı birlik olmakta görmüştür. Peygamberimizin “İslam toplumundan ayrılmayın! Tefrikadan önemle sakının! Çünkü şeytan, yalnız kalanla beraberdir ve birlik olan iki kişiden daha uzaktır. Her kim cennetin en güzel yerini istiyorsa cemaatten ayrılmasın“ hadisine ithafen bir şiirinde “hayrul beşerin sözünü can zırhı kıl; şeytan, cemaatten uzak durur” demiştir. Cemaat içinde olmayı fert için bir rahmet olarak tanımlayan İkbal, ferdin cevherinin cemaat ile olgunluğa erişeceğini ve ferdin potansiyeline ulaşabilmesi için cemaat içinde erimesi gerektiğini savunur.

Cemaatin geride kalan ferdi çekme potansiyeline de birçok kez değinen Muhammed İkbal, kendisini kuran ve sünnet ışığında eğiten bir ferdin cemaatteki görevlerini çok daha iyi yapacağını söyler. Eğer cemaatteki fert bir hata yaparsa, iyi yetişmiş cemaat onu ikaz veya ferdin otokontrol mekanizmalarıyla düzeltecektir.

İnsanın fıtratının yalnız yaşamaya müsait olmadığını ve onun varlığını toplum içinde koruyabileceğini söyleyen İkbal, insanların toplulukla yaşama eğilimde olduğunu söyler. Onlar ipe dizilmiş inciler gibidirler, der. Onları yaşam mücadelesinde birbirilerinin yardımcıları olarak görür. Ayrı işler yapan ve birbirlerine muhtaç olanlar olarak tanımlar.

Cemaat olmanın önemini toplumsal hafıza bağlamında da ele alan İkbal, eskinin özünün cemaatin içinde olduğunu, cemaatin geçmiş ve geleceğin aynası olduğunu söyler. Geçmiş ve gelecek onda birleşir. İkbal’e göre fert tek başına hedefini bulamaz ve kuvveti farklı yönlere dağılır. Cemaat ferdi bir disipline sokar ve fert kemalata ancak cemaatle erişebilir.    

İkbal’in bu düşünceleri kaleme almasının üzerinden geçen yaklaşık bir asır sürenin ardından, cemaat kavramı hala bizlerin özümsemesi ve üzerinde durulması gereken bir kavram olarak durmaktadır. Bu noktada çokça tasavvur etmemiz ve cemaat kavramından yola çıkarak bir özeleştiri yapmamız gerekir.